|
PFAS....Ze zijn overal, en ze blijven ook nog wel even (want: forever chemicals).
Maar wat zijn het eigenlijk? Hoe herken je ze? Wat kunnen we zelf doen om PFAS zoveel mogelijk ons lijf -en de wereld- uit te krijgen? Enneh... kun je nou beter wel of geen eieren van eigen kippen eten? Dossier PFAS: Van wondermiddel tot wereldwijd probleem |
1938: een wondermiddelTeflon werd in 1938 per toeval ontdekt door chemicus Roy Plunkett, toen hij experimenten deed voor koelmiddelen.
Tot zijn verrassing was het gas in een van de flessen veranderd in een witte, gladde stof die nergens aan plakte — zo werd Teflon geboren: het begin van de antiaanbakpan en de eerste van inmiddels meer dan 6000 verschillende soorten PFAS. |
|
De sterkste connectieDe kracht van alle PFAS is de verbinding tussen een koolstof- en een fluoratoom.
Dit is één van de sterkste verbindingen in de scheikunde en maakt de stoffen bestendig tegen hitte, water en vet. Maar, precies diezelfde binding zorgt er ook voor dat PFAS nauwelijks afbreken in het milieu. |
|
|
PFAS is overalSinds de jaren ’50 worden PFAS in allerlei producten gebruikt. En dat is ook niet zo gek: het zijn ware wondermiddelen.
Ze maken stoffen waterdicht, zorgen ervoor dat je eten niet aanbakt in de pan, en vertragen het vlamvatten van gordijnen en tapijten. Natuurlijk waren we daar blij mee, met z’n allen. Waar PFAS allemaal in zitten? Nou, dat is een flinke lijst... Teflon kennen we inmiddels wel, en die spray voor je schoenen vermijden we ook wat vaker. |
Maar wist je dat forever chemicals ook voorkomen in regenjassen, waterdichte tassen, verpakkingen voor fastfood en popcorn, bepaalde make-up (zoals mascara en foundation), brandblusschuim, tapijten, meubelstoffen, autowax, schoonmaakmiddelen, sommige verf en bouwmaterialen — en zelfs op je kassabonnetje?
In dit artikel in Time Magazine uit 2023 vind je een overzicht van de plekken in huis waar je PFAS aan kunt treffen. Hoe weet je of ergens PFAS in zit? PFAS staan zelden duidelijk op het etiket, maar ingrediënten als PTFE (zoals in Teflon), Perfluor-, Polyfluor-, Fluoropolymeer, of andere woorden met "fluor" erin kunnen een aanwijzing zijn. En: als een product water- en vetafstotend, vuilbestendig of antiaanbak belooft, is de kans groot dat er PFAS in verwerkt zitten. Weten of er PFAS of andere twijfelachtige stoffen in je cosmetica zitten? - Met de gratis app INCI Beauty scan je het etiket en zie je meteen wat erin zit — én hoe veilig het is. |
En nu dus ook hier overalGoed, PFAS is dus biocumulatief: het bouwt zich langzaam op in het milieu. En nu we er meer aandacht voor hebben, zien we steeds beter waar dat gebeurt.
Neem bijvoorbeeld de interactieve wereldkaart van de PFAS Data HUB. In Nederland springt vooral de Krimpenerwaard eruit, waar de kaart donkerpaars kleurt — een teken van hoge concentraties. Maar ook op andere plekken, zoals rond industrieterreinen, brandweerkazernes en waterzuiveringsinstallaties, zie je hotspots. |
|
PFAS komt op verschillende manieren in de natuur terecht, bijvoorbeeld:
– Bij de productie en verwerking van materialen met PFAS (zoals coatings, textiel en kunststof) – Door het gebruik van brandblusschuim, vooral op oefenterreinen – Via afvalwater en rioolslib uit huishoudens en industrie – Door uitstoot in de lucht en neerslag rond fabrieken – En via verpakkingen die op stortplaatsen of in het milieu belanden Omdat PFAS nauwelijks afbreken, verspreiden ze zich langzaam maar zeker — tot in het grondwater, voedsel, en uiteindelijk ook in ons lichaam. |
|
PFAS stapelen en wat dat met je doetWat zich opbouwt in de natuur, stapelt zich óók op in mensen en dieren.
Uit internationaal onderzoek blijkt dat PFAS — net als microplastics — inmiddels bij meer dan 99% van de wereldbevolking in het bloed wordt aangetroffen. PFAS komen ons lichaam binnen via voedsel, drinkwater, verzorgingsproducten, huisstof en zelfs via de lucht. Zelfs ongeboren baby’s krijgen het al mee: een studie op de Faeröer-eilanden vond PFAS in het navelstrengbloed van bijna alle pasgeborenen, met stijgende waarden naarmate de borstvoeding langer duurde. PFAS stapelen zich namelijk op in het lichaam van de moeder en worden via de placenta en moedermelk doorgegeven (voor moeders is dit overigens de ideale manier om PFAS te 'lozen'. Maar ja...). |
Die opbouw is niet zonder risico. Langdurige blootstelling wordt in verband gebracht met verstoring van het immuunsysteem, hormonen uit balans, verhoogd cholesterol, verminderde vruchtbaarheid, en een groter risico op bepaalde vormen van kanker (check deze fijne graphic).
De EFSA stelde in 2020 een veilige grens vast: max. 4,4 nanogram per kilo lichaamsgewicht per week (308 nanogram voor een volwassene). Maar uit onderzoek van het RIVM blijkt dat veel mensen die grens ongemerkt al overschrijden, vooral via voedsel (vnl vis) en drinkwater. En dan die eieren van hobbykippen: daarin werd tot 5,5 nanogram PFAS per ei gemeten (dat is dus al meer dan je in een week aan PFAS binnen zou moeten krijgen). Ter vergelijking: supermarkt-eieren bevatten gemiddeld 0,044 tot 0,28 nanogram. Die hobbykip-eieren kun je dus inderdaad beter even laten liggen… |
Hoe komen we er weer van af?PFAS worden niet voor niets “forever chemicals” genoemd: ze zijn zó chemisch stabiel dat ze nauwelijks afbreken — niet in de natuur, en ook niet in ons lichaam.
De meeste PFAS-verbindingen, zoals PFOA en PFOS, beginnen pas af te breken bij temperaturen boven de 1000–1200 °C In de natuur PFAS verspreiden zich via water, lucht en bodem, en stapelen zich langzaam op in planten, dieren en mensen. Opruimen is complex en kostbaar, maar er zijn hoopvolle ontwikkelingen. Zo werkt de Nederlandse startup Claybens aan een schaalbare methode om PFAS-vervuild slib te verwerken in bakstenen. Ook filters van houtsnippers en nieuwe vormen van Carbon capture bieden perspectief. Maar eerlijk is eerlijk: de meeste technieken zijn nog in onderzoek of te duur voor grootschalige toepassing. |
|
In ons lichaam
PFAS hechten zich aan eiwitten in bloed, lever en organen, en het lichaam doet er jaren over om ze kwijt te raken. Er wordt onderzoek gedaan naar medicijnen zoals cholestyramine, die PFAS sneller via de ontlasting kunnen afvoeren — veelbelovend, maar nog niet breed inzetbaar. En zoals je hierboven al las: moeders lozen PFAS via de placenta en borstvoeding. Tsja... Voorlopig geldt dus: voorkomen is beter dan genezen. Er komt steeds meer wetgeving om PFAS te beperken, maar de industrie weet vaak uitzonderingen te regelen — en het effect laat jaren op zich wachten. Gelukkig kun je zelf ook wat doen. Hieronder vind je 7 praktische stappen om je blootstelling aan PFAS te verminderen — zonder dat je je leven hoeft om te gooien. |
7 dingen die je zelf kunt doen om PFAS in je leven te verminderen
|
1. Gooi die pan de deur uit
Oké, laaghangend fruit misschien, maar breng die Teflonpan naar de stort (laten we de kringloopwinkel ook overslaan, in dit geval). Een goed alternatief? Gietijzer, roestvrij staal of een keramische pan — allemaal PFAS-vrij en stukken duurzamer. En hoe voorkom je dat je eten aanbakt in een pan van RVS of gietijzer? Nou, verhit je pan eerst goed, voeg dán pas olie toe, en daarna pas je eten. Simpel trucje, groot verschil. En het schoonmaken? – RVS maak je meestal schoon met heet water en een spons (of wat staalwol bij aangekoekte restjes). – Gietijzer spoel je het liefst alleen af met warm water (géén afwasmiddel!) en droog je meteen goed af. Een drupje olie na afloop houdt ’m mooi en roestvrij. Ze gaan járen mee — en hoe vaker je ze gebruikt, hoe beter ze worden. |
|
2. Let op water- en vuilafstotende claims
Regenjassen, wandelschoenen, bankstoffen en tapijten met termen als waterafstotend, vlekbestendig of easy clean bevatten vaak PFAS. Er zijn ook natuurlijke materialen die van zichzelf al goed bestand zijn tegen vocht en vuil. Denk aan: – Wol, dat dankzij lanoline van nature water- en vuilafstotend is – Leer, dat dicht van structuur is en behandeld kan worden met natuurlijke oliën of wax – Canvas of hennep, eventueel geïmpregneerd met bijenwas of plantaardige wax voor een PFAS-vrije bescherming Heb je al spullen met PFAS in huis? Geen paniek — je hoeft ze niet meteen weg te doen. Gebruik ze met zorg, was ze mild (bijvoorbeeld met een zacht wasmiddel), en kies bij vervanging bewust voor een PFAS-vrij alternatief (daar zijn er steeds meer van). En open deur misschien, maar wel belangrijk: behandel ze liever niet opnieuw met een waterafstotende spray — die bevat vaak weer... precies ja, PFAS. |
|
3. Check je cosmetica (ook als man!)
Je zou het misschien niet verwachten, maar PFAS zitten verrassend vaak in cosmetica en verzorgingsproducten. Denk aan mascara, foundation, concealer en sommige lipsticks. En mannen? Die hoeven zich niet veilig te wanen: PFAS komen óók voor in shampoo, zonnebrand, flosdraad, haarstylingproducten en deodorant — en dat is natuurlijk unisex. Deze stoffen worden toegevoegd om producten water- en vuilafstotend, lang-houdend of glad smeerbaar te maken. Maar ze komen via je huid of via het riool uiteindelijk in het milieu (en dus weer terug bij ons) terecht Check de ingrediëntenlijst op termen als: PTFE (Teflon), Perfluor-, Polyfluor-, Fluoropolymeer - Alles met “fluor” erin is meestal verdacht. (Fluoride in tandpasta is veilig — dat is wat anders.) Geen zin in etiketten puzzelen? Gebruik dan de gratis app INCI Beauty om snel te checken of een product PFAS bevat. En wat als je het al in huis hebt? Gebruik je het vaak? Dan is het slim om een alternatief te zoeken. Gebruik je het zelden? Maak het dan op en let bij je volgende aankoop extra goed op de ingrediënten. |
|
4. Skip de take-away
Sinds juli 2022 zijn PFAS in voedselverpakkingen van papier en karton officieel verboden in de EU. Denk aan pizzadozen, snackbakjes en fastfoodwikkels. Goed nieuws — maar er zijn kanttekeningen. Eén soort PFAS is nog wél toegestaan, en producten worden lang niet altijd goed gelabeld. Bovendien liggen er nog oude voorraden in de winkel, en geïmporteerde verpakkingen vallen vaak buiten de regels. Kortom: het verbod helpt, maar het risico is nog niet weg. Wil je zeker zijn? – Neem je eigen bewaarbakje mee – Of vraag actief naar PFAS-vrije verpakkingen, vooral bij kleinere of buitenlandse zaken |
|
5. Pas op met bakpapier
Ook bakpapier mag sinds 2022 officieel geen PFAS meer bevatten. Toch worden er nog regelmatig producten verkocht zonder duidelijke informatie over de coating, en oude voorraden of buitenlandse merken kunnen nog wél PFAS bevatten. Veilige keuzes zijn: – Ongesiliconiseerd of ongebleekt bakpapier zonder coating – Biologisch afbreekbaar bakpapier met PFAS-vrij label of keurmerk – Of nog beter: een herbruikbare siliconen bakmat die je eindeloos kunt gebruiken |
|
6. Misschien toch maar een filtertje
In Nederland wordt de waterkwaliteit goed in de gaten gehouden, maar PFAS kunnen tóch in kleine hoeveelheden in kraanwater terechtkomen — vooral in de buurt van oude fabrieken of brandweeroefenterreinen. In drinkwater dat van grondwater is gemaakt zit minder PFAS dan drinkwater gemaakt van oppervlaktewater. Je kunt de kwaliteit van je water checken, bijvoorbeeld hier, maar in veel rapporten staat alleen dat PFAS “aangetoond” is, zonder hoeveel of welke stoffen. Wil je liever het zekere voor het onzekere nemen? Dan is een actief koolstoffilter een slimme keuze — zeker als je jonge kinderen hebt of in een risicogebied woont. Let er wel op dat het filter specifiek PFAS vermeldt én dat je het op tijd vervangt, anders werkt het juist averechts. |
|
7. Weet wat je eet: let op bij vis, en koop je eieren bij de supermarkt
De waterkwaliteit in de gaten houden is goed, maar volgens het RIVM (2023 krijgen we drie keer zoveel PFAS binnen via voedsel als via drinkwater. Vooral vette vis en zoetwatervis uit Nederland (zoals paling en baars) bevatten veel PFAS. (Paling kun je trouwens beter sowieso laten liggen -- dat is ook nog eens een ernstig bedreigde diersoort) En ja: ook eieren van eigen kippen kunnen flink wat PFAS bevatten, via de regenwormen die ze eten. Officieel geldt zelfs het advies om die eieren bij het restafval te gooien, zodat de PFAS vernietigd worden bij verbranding. Verder krijgen we ook PFAS binnen via onder andere koffie, thee, zuivel, vlees, fruit en groenten — dus eigenlijk via van alles een beetje, helaas. Het voedingscentrum raadt aan: Eet gevarieerd, kies waar mogelijk biologisch en lokaal, en beperk producten uit risicogebieden. |
Meer weten over PFAS?
|
We leren met z’n allen steeds meer over wat ooit als wondermiddel werd gezien.
Elk jaar verschijnen er nieuwe onderzoeken, rapporten en documentaires die laten zien hoe hardnekkig en wijdverspreid PFAS eigenlijk zijn — en wat we er wél aan kunnen doen. De moeite waard om in te duiken zijn o.a. de rapporten van het RIVM en de Europese Unie, de interactieve PFAS-kaart van het Forever Pollution Project, en de app INCI Beauty voor het checken van cosmetica. |
Of bekijk de uitzendingen en documentaires hieronder — stuk voor stuk zorgvuldig gemaakt en bomvol inzichten.
Heb jij zelf nog goede kijk-, lees- of luistertips over PFAS? Laat het vooral weten — dan voegen we ze toe aan deze lijst. Want hoe meer we weten, hoe beter we keuzes kunnen maken. |
